بامیان
اقتصادیات بامیان
این بخش برگرفته از کتاب "اقتصادیات بامیان (تکثر نفوس و انکشاف اقتصادی)" نوشته غلام عمر رسولی است که در تیر (سرطان) ۱۳۵۱ مطابق با جولای ۱۹۷۲ منتشر شده است.
تاریخ، موقعیت و جغرافیای بامیان
بامیان در غرب کابل، بین کوه‌های هندوکش و بابا واقع شده و فاصله آن از کابل از طریق کوتل شیبر بیش از ۲۴۵ کیلومتر و از راه جلریز، سرچشمه و کوتل اونی حدود ۱۴۰ کیلومتر است. راه دوم به دلیل صرفه‌جویی در سوخت (بنزین) و کوتاهی مسافت اقتصادی‌تر است. اهمیت راه کوتل اونی زمانی اثبات می‌شود که معدن بزرگ حاجیگک (اجه‌گک) استخراج شود. این بزرگ‌ترین ذخیره معدن آهن افغانستان با ۶۰ تا ۶۵ درصد آهن خالص است و از لحاظ کیفی بسیار عالی است.
بامیان ۳۰۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و کوه‌های غدک در شمال و ارتفاع ۳۵۰۰ متری و سلسله کوه‌های بابا در جنوب و ارتفاع ۴۰۰۰ متری از سطح دریا قرار دارند. این دره سرسبز و زیبا که بین کوه‌های هندوکش و بابا واقع شده، از کوتل شاتو تا کوتل شیبر و از اغربات تا ده آب میخ‌زری و از شهر غلغله تا سرخشک و دره اشرف امتداد دارد و بهترین مکان برای کوه‌نوردی با آب و هوای مطبوع است و مورد علاقه مردمان کشور و گردشگران جهانی است.
آقای احمدعلی کهزاد، نویسنده کتاب راهنمای بامیان، در کتاب خود می‌نویسد: «بامیان معبر قدیمی کاروان‌ها قرار دارد و این همان شاخه‌ٔ جنوبی راه معروف ابریشم است که از بلخ به پیشاور می‌رفت. این راه پیش از افتتاح سرک شکاری به راه کلان معروف بود و کابل و بگرام (کاپیسا) را از طریق غوربند، کوتل شیبر، کوتل اغرابات، سوخته چنار و دندان‌شکن به صفحات شمالی وصل می‌کرد.
در دوران اسلامی، زمانی که غزنه مرکز آل ناصر و بامیان مقر ثنسبانی‌ها بود، راه مستقیمی میان این دو شهر وجود داشت که احتمالاً از پای شهر ضحاک و دره کالو و کوتل حاجیگک و گردن دیوال و اونی و میدان وردک به غزنی وصل می‌شد.
رفت‌وآمد کاروان‌های تجاری آسیای میانه بین هند، چین و ایران در حیات اقتصادی، مذهبی و هنری بامیان اهمیت زیادی داشت. راهبان بودایی که احتمالاً در قرن میلادی به تعداد دو هزار نفر در اینجا زندگی می‌کردند، بیشتر از اعانه و خیرات تجار و کاروان‌ها تأمین می‌شدند. با این کاروان‌ها، زوار و هنرمندان از هند و چین وارد بامیان می‌شدند و در انکشاف امور مذهبی و هنری این دره شهیر کمک می‌کردند.» [۱]
اگرچه بامیان اهمیت تجاری قبلی خود را از دست داده است، اما با ساخت جاده‌های بین‌المللی از راه کوتل اونی و بامیان، این شهر دوباره اهمیت تجاری و مهم‌تر از همه اهمیت گردشگری خود را بازخواهد یافت. پس از ساخت این راه‌ها، دولت و مردم افغانستان قادر خواهند بود بخشی از کالاهای تجاری خود را صادر یا وارد کنند. همچنین، با آسفالت و بازسازی جاده‌ها، تعداد گردشگران خارجی که به بامیان زیبا می‌آیند افزایش خواهد یافت. گردشگران با مصرف پول در بامیان و دیگر ولایات افغانستان به رشد اقتصادی کشور کمک خواهند کرد. علاوه بر این، مردم بامیان مشتریان جدید پیدا کرده و محصولات خود را با قیمت‌های بالاتر بفروش خواهند رساند.
مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگران تاریخ باعظمت بامیان هستند، به‌ویژه بت‌های بزرگ ۳۵ متری و ۵۳ متری و هزاران سمع (بندهای امیر، هبیت - ذوالفقار) که نماینده تمدن باشکوه هستند. اگرچه در بامیان بت‌های کوچک و بزرگ زیادی وجود دارد، اما بت‌های ۳۵ متری و ۵۳ متری شهرت جهانی دارند و گردشگران از سراسر جهان برای دیدن این دو بت بزرگ تاریخی بامیان می‌آیند. همچنین در بامیان هزاران مغاره وجود دارد، اما مهم‌ترین آن مغارۀ قبل از تاریخ به نام چهل‌ستون است. این مغاره در یک کیلومتری غرب بت بزرگ ۵۳ متری بودا به سمت راست سرکی که از بامیان به‌طرف اغربات می‌رود واقع شده است. مغاره چهل‌ستون یک سمج فوق‌العاده بزرگ است که ورودی آن یکی است و داخل آن به دالان‌های جداگانه تقسیم می‌شود و هر دالان توسط تعدادی پایه و ستون سنگی از دالان دیگر جدا می‌شود.
پیکر ۳۵ متری و مغاره‌های مجاور:
«بامیان شهرت جهانی خود را مدیون هیکل‌های عظیم ۳۵ متری و ۵۳ متری است. در میان این دو پیکر بزرگ، مجسمه ۳۵ متری که به نام «بت خورد (کوچک)» یا «خنک بت» معروف است از مجسمه ۵۳ متری قدیمی‌تر است و کار دستی اول پیکر سازان این منطقه است. اعضای این مجسمه کاملاً متناسب نیستند: سر آن نسبت به بدن بزرگ است، سینه‌اش بسیار برجسته است، شانه‌ها بسیار پهن هستند و دان‌های آن شکل ستون به بدن وصل شده‌اند. طاقی که مجسمه در آن تراشیده شده نیز منظم نیست. با این حال، موهایش به سبک یونانی مجعد نیست.
پیکر ۳۵ متری از آثار اولیه بامیان محسوب می‌شود و احتمالات حاکی از آن است که تراش آن در عصر کنیشکا، پادشاه بزرگ کوشانی، آغاز شده باشد؛ چون تاریخ سلطنت کنشکار را بین ۸۷ و ۱۴۴ میلادی قرار می‌دهند. اگر طرح طاق و تراش پیکر مذکور در اواخر قرن اول میلادی شروع شده باشد، کار در جریان قرن دوم ادامه داشته و پیکر مذکور محصول قرن دوم است.
پیکر ۵۳ متری:
چهارصد متر غرب‌تر از بت ۳۵ متری، پیکر بلند دیگری به ارتفاع ۵۳ متر در صفحه عمودی دیوار سنگی کنده شده که یک‌ونیم برابر اندازه بت کوچک است و تا به امروز بلندترین مجسمه جهان محسوب می‌شود. این بت در زبانزد اهالی به نام «سرخ بت» و «بت کلان» شهرت دارد. این بت بزرگ تحت رواق سه گوشه قرار گرفته و به طرز زیبایی بر اساس مدل یونانی ساخته شده و تناسب‌اندام آن مهارت پیکر سازان بودایی را نشان می‌دهد. مقایسه با بت ۳۵ متری، تکنیک و روش کار پیشرفت چشمگیری را ثابت می‌کند. صورت (روی) بت بزرگ مانند صورت بت کوچک اصولاً و قصداً تراش خورده و در این حصه تراشیدگی به قدی عمیق و زیاد است که پیشانی، چشم‌ها، رخساره‌ها و بینی پیکر مذکور را به کلی معدوم کرده، اما هنوز لب‌ها باقی مانده است.
در اطراف مجسمه بزرگ ۳۵ متری، تعدادی مغاره زیبا و شکیل با اشکال مختلف سمچ، مدور حفر شده است که به عنوان کدام استفاده می‌شد. به همین دلیل یکی از آن‌ها نسبتاً بهتر حفظ شده است.
باید ذکر شود که در داخل هر یک از بت‌های ذکر شده، چندین معبد با تصاویر زیبا و شکیل وجود دارد که متأسفانه بخش کوچکی از این تصاویر تحت دود و خاک قرار گرفته یا به‌طور کامل از بین رفته است.[۲]